Kiedy ma miejsce dziedziczenie testamentowe i jakie mamy rodzaje oraz formy testamentów? Na te pytania odpowiada nasz ekspert adwokat Krzysztof Jupowicz.
Dziedziczenie ustawowe tzn. zgodne z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks Cywilny (Dz.U. z dnia 18 maja 1964 r. z późn. zm.) ma zastosowanie tylko wtedy, jeżeli spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu. W prawie polskim bowiem testament jest jedyną dopuszczalną formą rozporządzenia całym swoim majątkiem na wypadek śmierci. Należy jednak pamiętać, iż testament wywołuje skutki prawne dopiero po śmierci testatora i aż do jego śmierci może być zmieniony jak i odwołany przez spadkodawcę w każdym czasie.
Ważność testamentu zależy jednak od pewnych cech występujących zarówno po stronie testatora (cechy podmiotowe) jak i cech przedmiotowych dotyczących sposobu i formy sporządzenia testamentu.
Testator, aby sporządzić ważny testament musi:
– posiadać pełną zdolność do czynności prawnych (tzn. być osobą pełnoletnią i nie być ubezwłasnowolniony)
– nie znajdować się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
– nie działać pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
– nie działać pod wpływem groźby.
Bardzo ważne jest także, aby testament zawierał rozporządzenie majątkiem tylko jednego spadkodawcy. Prawo polskie bowiem nie przewiduje testamentów wspólnych i taki testament, gdyby został sporządzony np. przez oboje małżonków na rzecz córki czy syna, byłby testamentem nieważnym.
Przechodząc do cech przedmiotowych testamentu należy podkreślić, iż wyróżniamy dwa rodzaje testamentów:
I. testamenty zwykłe, które dzielmy na:
– testament własnoręczny tzw. holograficzny,
– testament notarialny,
– testament allograficzny.
II. testamenty szczególne, które dzielimy na:
– testament ustny,
– testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym,
– testament wojskowy.
I. Testament własnoręczny jest najprostszą i najbardziej popularną formą testamentu i aby był ważny musi spełniać następujące cechy:
– być w całości sporządzony pismem ręcznym,
– podpisany własnoręcznie przez testatora,
– opatrzony datą jego sporządzenia.
Sam brak daty nie pociąga jednak za sobą nieważności testamentu, jeżeli testament nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 k.c.)
Należy jednak pamiętać, iż niedopuszczalne jest posługiwanie się urządzeniami utrwalającymi pismo takimi jak np. komputer i umieszczenie tylko własnoręcznego podpisu pod tak sporządzonym dokumentem. Taki testament nie spełniają bowiem określonej w art. 949 k.c. przesłanki stanowiącej, iż testament ma być w całości napisany przez spadkodawcę pismem ręcznym.
Drugą formą testamentu zwykłego jest testament sporządzony w formie aktu notarialnego u notariusza, który jest dokumentem urzędowym. Testament sporządzony w tej formie może być sporządzony również przez osoby kalekie, dotknięte ślepotą, głuchotą czy głuchonieme.
Trzecią formą testamentu jest testament allograficzny, który można sporządzić oświadczając, co warte podkreślenia, ustnie swoją wolę w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Następnie takie ustne oświadczenie spadkodawcy jest spisywane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, które się odczytuje spadkodawcy w obecności świadków i podpisuje przez osoby w nim uczestniczące. Ta forma testamentu nie jest jednak dopuszczalna dla osób głuchych lub niemych.
Sporządzając testament warto również zadbać o to, aby uniknąć zaginięcia czy zniszczenia testamentu. W tym celu należy zarejestrować testament w Notarialnym Rejestrze Testamentów (NORT). Możliwość ta dotyczy zarówno testamentów notarialnych, jak i testamentów własnoręcznych, z tym że w przypadku tych ostatnich wiąże się to z koniecznością pozostawienia oryginału testamentu w notarialnym depozycie.
II. Testamenty szczególne w odróżnieniu od testamentów zwykłych mogą być sporządzone tylko w sytuacjach ściśle określonych przez ustawę.
Testament ustny może być sporządzony, zgodnie z art. 952 k.c., tylko, gdy wystąpi jedna z trzech okoliczności:
– obawa rychłej śmierci spadkodawcy (obawa taka musi być jednak uzasadniona okolicznościami o charakterze obiektywnym),
– gdy okoliczności szczególne uniemożliwiają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu,
– gdy takie same okoliczności powodują, iż zachowanie zwykłej formy testamentu jest bardzo utrudnione.
Oświadczenie testatora musi być złożone w obecności co najmniej trzech świadków.
Potwierdzenie ważności jednak takiego testamentu wymaga spełnienia kryteriów wskazanych przez ustawodawcę.
Ustawodawca przewiduje dwa terminy i dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego. Po pierwsze, jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Pismo to, zawierające datę złożenia oświadczenia oraz datę jego spisania, podpisuje spadkodawca i dwóch świadków albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2). Po drugie, gdy treść testamentu nie została w ten sposób stwierdzona, sąd może w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku ustalić treść testamentu na podstawie zgodnych zeznań przynajmniej dwóch świadków.
Drugą formą testamentu szczególnego jest tzw. testament podróżny czyli testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym sporządzony przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków, który to spisuje wolę spadkodawcy, a następnie, w obecności świadków, odczytuje. Tak sporządzony testament podpisuje spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca.
Należy podkreślić, iż sama podróż statkiem morskim lub powietrznym stanowi wystarczającą przesłankę skorzystania z tej formy testamentu. Wystąpienie dodatkowych przesłanek (np. niebezpieczeństwo katastrofy, obawa rychłej śmierci spadkodawcy) nie jest tutaj konieczne.
Trzecią formą testamentu szczególnego jest testament wojskowy, który może zostać sporządzony tylko przez żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową i niektórych cywilnych pracowników sił zbrojnych i tylko w czasie mobilizacji, wojny lub przebywania w niewoli.
Warto pamiętać, iż o wyborze co do rodzaju i formy testamentu, decyduje testator. Jeżeli jednak sporządzony przez niego testament, nie będzie odpowiadał wszystkim warunkom formalnym i okaże się testamentem nieważnym, wtedy do spadku powołani zostaną spadkobiercy dziedziczący według ustawy.
Adwokat
Krzysztof Jupowicz